សេចក្តីផ្តើម
នៅលើពិភពលោកយើងនេះមិនថាជាតិសាសណានោះទេ ពលរដ្ឋគ្រប់រូប គ្រប់សញ្ញាតិតែងតែប្រាថ្នាចង់បានសេចក្តីសុខសន្តិភាព មានសេដ្ឋកិច្ចល្អប្រសើរ ប្រទេសមានច្បាប់ទំលាប់ត្រឹមត្រូវ សង្គមមានយុត្តិធម៌ មនុស្សចេះគោរពសិទ្ធិគ្នាទៅវិញទៅមក ចេះជួយទុក្ខធុរៈគ្នាក្នុងគ្រាមានអាសន្ត។ ថ្នាក់ដឹកនាំនៃប្រទេសជាតិនីមួយៗតែងតែទទួចចង់អោយប្រទេសរបស់ខ្លួន មានសេដ្ឋកិច្ចខ្ពស់ មានសន្តិភាព ក្លាយជាប្រទេស ”នីតិរដ្ឋ“ ពិតប្រាកដ។ តែក្តីប្រាថ្នាទាំងអស់នេះប្រទេសខ្លះក៏ទទួលបានដូចបំណង ឯប្រទេសខ្លះ ក៏បរាជ័យ ឯខ្លះទៀតទើបតែដុះពន្លកជាបណ្តើរៗ មិនទាន់ឈានទៅដល់ពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“ ពិតប្រាកដនៅឡើយ។ សំនួរសួរថា តើប្រទេសកម្ពុជាបច្ចុប្បន្ន បានក្លាយជាប្រទេស ”នីតិរដ្ឋ“ ហើយឬនៅ? ខាងក្រោមនេះយើងនឹងសិក្សាពីប្រធានបទមួយគឺ ”កម្ពុជា និង នីតិរដ្ឋ“។
ប្រធានបទ ”កម្ពុជា និង នីតិរដ្ឋ“ ជាប្រធានបទមួយដែលតម្រូវអោយយើងធ្វើការសិក្សាប្រៀបធៀបទោះតិចក្តីច្រើនក្តី នូវទំនាក់ទំនងរវាង ”ទ្រឹស្តីនីតិរដ្ឋ“ ជាមួយនឹងសកម្មភាពនានាផ្នែកនយោបាយសង្គមកិច្ច សេដ្ឋកិច្ច ច្បាប់ ក៏ដូចជាវិស័យផ្សេងៗទៀត ដែលរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាសម្រេចបានផង កំពុងអនុវត្តផង និងទិសដៅនយោបាយនានាដែលរាជរដ្ឋាភិបាលនឹងអនុវត្តនាពេលអនាគតផង។ យើងលើកយកតែសមិទ្ធិផលមួយចំនួនរបស់រាជរដ្ឋាភិបាល មកឆ្លុះបញ្ចាំងធៀបនឹងសញ្ញាណគ្រឹះនៃ ”នីតិរដ្ឋ“។ ដើម្បីធ្វើការប្រៀបធៀបអោយកាន់តែមានលក្ខណៈងាយស្រួល យើងត្រូវយល់ច្បាស់ពីសញ្ញាណនៃពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“។
បើយើងធ្វើការបែងចែកប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជានាពេលបច្ចុប្បន្នរវាង អ្នកនយោបាយ អ្នកដឹកនាំប្រទេស អ្នកច្បាប់ គ្រូបង្រៀន សាស្ត្រាចារ្យ អ្នកវិនិយោគទុន អ្នកបានសិក្សាខ្ពង់ខ្ពស់ច្បាស់ជាយល់ពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“ តែសម្រាប់ អ្នកដែលមិនបានសិក្សារៀនសូត្រជ្រៅជ្រះ ច្បាស់ជាមិនយល់ថា ”នីតិរដ្ឋ“ គឺជាអ្វីនោះទេ បើសិនជាអាច គ្រាន់តែធ្លាប់លឺគេនិយាយតែប៉ុណ្ណោះ ឬក៏ថាតាមគេតែប៉ុណ្ណោះ ឯអត្ថន័យពិតរបស់ពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“ ឬប្រទេសនីតិរដ្ឋ“ មានលក្ខណៈបែបណានោះ គឺប្រហែលជាពុំអាចយល់ស៊ីជម្រៅបានឡើយ។ ពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“ វាមិនលំបាកក្នុងការបកស្រាយនោះទេ តែអ្វីដែលលំបាកនោះ គឺចរឹករបស់អ្នកនយោបាយ និងការអនុវត្ត គោលនយោបាយ ដើម្បីអោយប្រទេសជាតិមួយក្លាយជាប្រទេស ”នីតិរដ្ឋ“ ពិតប្រាកដ។ តើ ”នីតិរដ្ឋ“ មានដើមកំណើតមកពីណា?
I-ពន្យល់ពាក្យ ”នីតិរដ្ឋ“
យោតាមវចនានុក្រមរបស់សម្តេចព្រះសង្ឃរាជ ជូន ណាត ពាក្យថា នីតិរដ្ឋ មានន័យដូចខាងក្រោម៖
”នីតិរដ្ឋ“ = (នីតិ + រដ្ឋ)
II-សញ្ញាណនីតិរដ្ឋ
“នីតិរដ្ឋ“ មិនមែនជាបញ្ញតិដែលកើតឡើងនៅប្រទេសកម្ពុជាយើងនោះទេ គឺជាពាក្យដែលខ្ចីពីបរទេសតែប៉ុណ្ណោះ។ ធានតុផ្សំដំបូងនៃ “នីតិរដ្ឋ“ ចាប់បដិសន្ធិក្រោមរូបភាពជាការតស៊ូទាមទា ដាក់អំណាចរដ្ឋអោយស្ថិតក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ច្បាប់។ បើយោងតាមលោក B.barret-Kriegel ធាតុផ្សំនៃ “នីតិរដ្ឋ“ កើតឡើងនៅទ្វីអឺរ៉ុបតាំងពីមជ្ឈឹមសម័យមកម្លេះ ហើយវាចាប់ផ្តើមរីកសាយភាយដំបូងនៅអង់គ្លេស នាដើមឆ្នាំ១២១៥ តាមរយៈការតស៊ូទាមទារហូតបង្កើតបានធម្មនុញ្ញគ្រឹះមួយដែលចែងពីទំនាក់ទំនងរវាងរដ្ឋ និងពលរដ្ឋរបស់ខ្លួន ហើយជាពិសេសបានបង្កើតនូវកាតព្វកិច្ចអោយរដ្ឋក្នុងការអនុវត្តសិទ្ធិសេរីភាពផ្ទាល់ខ្លួនរបស់ពលរដ្ឋនិងរដ្ឋាភិបាលអោយស្ថិតក្នុងអំណាចរបស់ច្បាប់ នេះចេះតែវិវឌ្ឍន៍ និងរីកសាយភាយជាបន្តបន្ទាប់ក្នុងប្រទេសអាមេរីច បារាំង (តាមរយៈបដិវត្តន៍) និងអាឡឺម៉ង់។ គេត្រូវរងចាំរហូតដល់សតវត្សទី១៩ ទើបអ្នកច្បាប់អាឡឺម៉ង់ហ៊ានបើក ជាចលនាស្ថាបនារដ្ឋមួយដែលតម្រូវអោយរដ្ឋខ្លួនឯងត្រូវតែគោរពច្បាប់។
ទស្សនៈស្តីពីនីតិរដ្ឋនេះ ត្រូវបាននីតិវិទូជាតិអូទ្រីសឈ្មោះ HaksKellsen អោយនិយមន័យសារជាថ្មីនៅដើមសតវត្សទី២០ ដោយពោលឡើងថា ”នីតិរដ្ឋដែលគ្រប់គ្រងបទដ្ឋានគតិយុត្តទាំងអស់ត្រូវបានរៀបចំអោយមានឋានានុក្រមច្បាស់លាស់ អនុញ្ញាតអោយរឹតត្បិតបាននូវវិសាលភាពនៃបុព្វសិទ្ធិនៃរដ្ឋនោះ“។ ក្នុងទ្រឹស្តីនៃរដ្ឋគំរូថ្មីនេះឃើញថា សុពលភាពនៃវិធាននីមួយៗ អាស្រ័យទៅលើអនុលោមភាពរបស់ខ្លួនធៀប និងវិធានផ្សេងទៀតដែលមានឋានានុក្រមខ្ពស់ជាង។
សេចក្តីប្រកាសឯករាជ្យរបស់អាមេរីកនាឆ្នាំ១៧៧៦ បានចែងថា ”ការគ្រប់គ្រងរដ្ឋត្រូវធ្វើតាមគោលការណ៍ស្ម័គ្រចិត្តរបស់ពលរដ្ឋ ហើយពលរដ្ឋមានសិទ្ធិផ្លាស់ប្តូររដ្ឋាភិបាល ប្រសិនបើពលរដ្ឋក្លាយជាជនរងគ្រោះ អំពីអំពើរំលោភបំពាននានា ដែលផុតចេញអំពីការប្រើរបបអត្តាវសាធិបតេយ្យ បែបផ្តាច់ការ (របបផ្តាច់ការរបស់បុគ្គលណាមួយ)។
សញ្ញាណថ្មីនៃនីតិរដ្ឋនេះត្រូវបាននាំត្រឡប់ចូលប្រទេសបារាំងសាជាថ្មីដោយលោក R.Carré de Malberg ក្នុងកំឡុងឆ្នាំ ១៩២០-១៩២២ មកម្លេះ ក្រោមរូបភាពជាការបង្រៀនទ្រឹស្តី និងទស្សនវិជ្ជាច្បាប់។
តាមទ្សនៈពួកលោកខាងលិច បើទោះបីជានិយមន័យរបស់វាមានលក្ខណៈសំបូរបែបក៏ដោយ ក៏អាចនិយាយបានជារួមថា រដ្ឋមួយជានីតិរដ្ឋ នៅពេលដែលរដ្ឋនោះមានធាតុផ្សំជាសាវ័ន្តរបស់វាជាអាទ៍ មានច្បាប់ដែលប្រកបដោយស្មារតីគោរពសិទ្ធិមនុស្ស និងសិទ្ធិមូលដ្ឋានរបស់ពលរដ្ឋ ( ពិសេសច្បាប់របស់របបនយោបាយបែបប្រជាធិបតេយ្យ ) មានការគោរពគោលលការណ៍សមភាព នៅចំពោះមុខច្បាប់ ឋានានុក្រមបទដ្ឋានគតិយុត្ត គោលគារណ៍បែងចែកអំណាចរវាងអ្នកធ្វើច្បាប់ អ្នកបដិបត្តិច្បាប់ និងអ្នកឃ្លាំមើល ការអនុវត្តច្បាប់ដ៏ឯករាជ្យមួយ ព្រមទាំងមានយន្តការគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់ធ្វើការតវ៉ា ដើម្បីការពារសិទ្ធិ សេរីភាព និងប្រយោជន៍ស្របច្បាប់របស់បុគ្គលគ្រប់រូបជាដើម។
តាមទស្សនៈពួកបូព៌ាប្រទេសមាន ចិននិងសហព័ន្ធរុស្ស៊ីជាដើម នីតិរដ្ឋ ត្រូវស្ថិតក្នុងបរិបទ ស្ថេរភាពនយោបាយ សន្តិសុខសង្គម កំណើនសេដ្ឋកិច្ចថេរ និងការអភិវឌ្ឍន៍ប្រកបដោយចេរភាព។
III-តំណាក់កាលចាប់ផ្តើមនីតិរដ្ឋនៅកម្ពុជា
កម្ពុជាប្រកាន់យករបបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស និងសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី ដោយសមាហរណកម្មខ្លួនយ៉ាងជ្រៅក្នុងចរន្ត ”តំបន់ភាវូបនីយកម្ម“ និង ”សាកលភាវូបនីយកម្ម“ ដូចមានសេចក្តីចែងបញ្ជាក់ស្រាប់ ក្នុងបទបញ្ញត្តិរដ្ឋធម្មនុញ្ញ។ តើកម្ពុជាមានធាតុផ្សំអ្វីខ្លះ នៃនីតិរដ្ឋ ហើយតើខ្លួនត្រូវធ្វើដូចម្តេចខ្លះ ដើម្បីស្ថាបនាប្រទេសមួយនេះ អោយក្លាយជាប្រទេសនីតិរដ្ឋពិត?
ដើម្បីរៀបចំច្បាប់អោយមានប្រសិទ្ធិភាព ក្នុងការឆ្លើយតបទៅនឹងតម្រូវការរបស់សង្គមទាមទាអោយយើងគិតទៅកត្តាចំបងជាច្រើនរួមមាន សង្គមកិច្ច វប្បធម៌ អរិយធម៌ ផ្នត់គំនិតសង្គម ប្រពៃណីទំនៀមទំលាប់ ក៏ដូចជាស្ថានភាពសេដ្ឋកិច្ច នយោបាយរបស់ជាតិ និងការវិវឌ្ឍន៍របស់សភាពការណ៍អន្តរជាតិដែលមានឥទ្ធិពលមកលើតំបន់ ដូច្នេះការកាសាងនីតិរដ្ឋដែលផ្តើមដំបូងដោយការកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្នែកច្បាប់ និងស្ថាប័ណរដ្ឋនានាបានក្លាយជាសកម្មភាពអទិភាពដែល រដ្ឋកម្ពុជាថ្មី ត្រូវចាប់ផ្តើមធ្វើព្រមគ្នានឹងការចាប់បដិសន្ធិសារជាថ្មិនៃរបបប្រជាធិបតេយ្យសេរីពហុបក្ស និងសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរិ ក្រោយការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣។
យោងតាមការសិក្សាជាលក្ខណៈសំយោគអត្តបទច្បាប់ និងមុខងាររបស់ស្ថាប័ណរដ្ឋគ្រប់គ្រងរដ្ឋក៏ដូចជាវត្តមានរបស់ស្ថាប័ន ឬអង្គភាពផ្សេងៗ ដែលមានស្រាប់នៅកម្ពុជា ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៣ រហូតបច្ចុប្បន្ននេះ គេអាចនិយាយបានថា កម្ពុជានាចុងសតវត្សទី២០ និងដើមសតវត្សទី២១ គឺជាពន្លកថ្មីនៃនីតិរដ្ឋ។
ការសម្គាល់ពន្លកថ្មីនៃនីតិរដ្ឋគឺមានធាតុផ្សំរួមពីរប្រភេទធំៗ ទី១គឺអត្ថិភាពនៃប្រព័ន្ធច្បាប់បែបប្រជាធិបតេយ្យ និងទី២គឺការគោរពសិទ្ធិសេរីភាពរបស់មនុស្សនិងពលរដ្ឋអោយបានជាដាច់ខាត។
IV-ការបកស្រាយទូទៅនៃពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“
១-ប្រទេសណាដែលគ្មានច្បាប់ ហើយប្រទេសណាមានច្បាប់
យោងតាមការស្រាវជ្រាវតាំងពីបុរាណកាលមក សូម្បីតែក្រុមកុលសម្ព័ន្ធ ដែលរស់នៅតាមព្រៃតាមភ្នំ ក៏មានច្បាប់ដែរ បើអត់មានច្បាប់ទេ ពិតជាមិនអាចគ្រប់គ្រងមនុស្សក្នុងកុលសម្ព័ន្ធ គ្រប់គ្រងក្រុមបក្ខពួក គ្រប់គ្រងប្រទេសមួយបានទេ។ ច្បាប់មានច្រើនប្រភេទដូចជា ច្បាប់ព្រៃ ច្បាប់ធម្មជាតិ ច្បាប់យុត្តិសាស្ត្រ (Common Law) ច្បាប់តាក់តែងមានឯកសារ (Civil Law) សរុបសេចក្តីទៅប្រទេសណាក៏មានច្បាប់ដែរ តែប្រើច្បាប់ផ្សេងពីគ្នា។ សំនួរសួរថា បើគ្រប់ប្រទេសទាំងអស់ រួមទាំងកុលសម្ព័ន្ធ និងក្រុមបក្ខពួកផង សុទ្ធតែមានច្បាប់ ចុះមូលហេតុអ្វីបានជា គេនិយាយថាប្រទេសនេះ ជាប្រទេសមាននីតិរដ្ឋ ឯប្រទេសមួយនោះ គ្មាននីតិរដ្ឋទេ? ព្រោះថា នីតិរដ្ឋ មិនមែនមានន័យត្រឹមតែថា ប្រទេសមួយដែលមានច្បាប់ប៉ុណ្ណោះទេ តែអ្នកត្រូវរកអោយឃើញថា អ្នកណាជាអ្នកតាក់តែងច្បាប់ ហើយច្បាប់ចេញពីប្រភពណា ឬមួយរបបដឹកនាំពីអតីតកាល ស្តេចជាអ្នកតែងបទបញ្ញត្តិ រួចហើយជាអ្នកដាក់វិធានការណ៍ក្នុងការអនុវត្តន៍ច្បាប់ ឬក៍សមាជិកសហគមន៍មួយជាអ្នកតែង។ ដែលគេហៅថាសង្គមប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាពលរដ្ឋជាអ្នកជ្រើសរើសអ្នកតំណាង រួចហើយទុកសិទ្ធិអោយអ្នកតំណាងរបស់គាត់ ជាអ្នកតាក់តែងច្បាប់ ដើម្បីប្រយោជន៍ពួកយើងទាំងអស់គ្នា។
២-ហេតុអ្វីត្រូវបង្កើតច្បាប់
សូមបញ្ជាក់បន្ថែមថា នីតិរដ្ឋ មិនមែនមានន័យត្រឹមតែថា ប្រទេសមួយដែលមានច្បាប់ប៉ុណ្ណោះទេ ហើយការអនុវត្តច្បាប់នោះ មានប្រសិទ្ធិភាព និងតាមវត្ថុបំណងរបស់ច្បាប់។ ច្បាប់មានលក្ខណៈរបស់វាគឺ កំណត់ព្រំដែនសកម្មភាពរបស់មនុស្ស ហើយច្បាប់មានលក្ខណៈពិសេសរបស់វាមួយទៀតគឺ ចាប់បង្ខំអោយមនុស្សគោរពអនុវត្តតាម ហើយវាធ្វើអោយមនុស្សដើរតាមផ្លូវល្អ ទៀតត្រង់ ត្រឹមត្រូវ ធ្វើអ្វីមួយចេះតែមានអារម្មណ៍ភ័យខ្លាចថាខ្លួនអាចធ្វើខុសចំពោះមុខច្បាប់។ ប៉ុន្តែច្បាប់ត្រូវតែផ្តល់ជាអត្ថប្រយោជន៍ទូទៅដល់សង្គម ដូចជា ការប្រើប្រាស់ច្បាប់ក្នុងការរៀបចំសណ្តាប់ធ្នាប់សង្គមអោយមានរបៀបរៀបរយ ក្នុងវត្ថុបំណងអោយមនុស្សទាំងអស់រស់នៅក្នុងសង្គម មានសេចក្តីសុខសន្តិភាព។
ដូច្នោះ សរុបសេចក្តីមក ចំពោះចម្លើយទាំងពីរខាងលើថា នីតិរដ្ឋ ជាប្រទេសមួយដែលមានច្បាប់ ហើយច្បាប់នោះត្រូវមានការតាក់តែងចេញពីប្រភពមួយយ៉ាងច្បាស់លាស់ ហើយច្បាប់នោះត្រូវតែមានអត្ថន័យមួយ ផ្តល់ជា អត្ថប្រយោជន៍ទូទៅដល់មនុស្សរស់ក្នុងសង្គម។ ត្រឹមតែចម្លើយសម្រាប់សំនួរខាងលើនេះ វាពិតប្រាកដណាស់ថា វាមិនទាន់មានន័យគ្រប់គ្រាន់នោះទេ ដើម្បីសំគាល់ថា ប្រទេសមួយមាននីតិរដ្ឋ ឬមិនមាននីតិរដ្ឋពិតប្រាកដនៅឡើយ។ ត្រង់ចំណុចនេះ នៅមានសំនួរមួយទៀតសួរថា រកអោយឃើញនូវអត្ថន័យខ្លឹមរបស់វា អត្ថន័យបច្ចេកទេសនៃពាក្យថា នីតិរដ្ឋ។
៣-ធ្វើដូចម្តេចដើម្បីអោយសង្គមមួយអនុវត្តន៍ច្បាប់អោយមានប្រសិទ្ធភាពពិតប្រាកដ
យើងអាចសំគាល់បានថា ប្រទេសមួយនេះ មាននីតិរដ្ឋ ឬប្រទេសមួយនោះគ្មាននីតិរដ្ឋ ពីព្រោះនីតិរដ្ឋ មិនមែនមានន័យត្រឹមតែថា ប្រទេសមួយដែលមានច្បាប់ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែការអនុវត្តន៍ច្បាប់យ៉ាងមានប្រសិទ្ធិភាព ចំពោះបុគ្គលគ្រប់រូប រាប់ចាប់តាំងពី រាស្រ្តសាមញ្ញ មន្ត្រីរាជការ សមាជិករដ្ឋាភិបាល នាយករដ្ឋមន្រ្តី និងព្រះមហាក្សត្រ។ ច្បាប់ គឺជាខ្សែរបន្ទាត់ តម្រូវអោយមនុស្សគោរព អនុវត្ត ដើរតាមគ្រប់គ្នា ហើយច្បាប់មានអំណាចពេញលេញអាចដាក់ជា ទណ្ឌកម្ម និងពិន័យបុគ្គលណាបានប្រពឹ្រត្តិខុស។
និយមន័យ ឬតាមន័យបច្ចេកទេសចំពោះពាក្យថា ”នីតិរដ្ឋ“ ជាប្រទេសមួយដែលមានច្បាប់ ហើយច្បាប់នោះត្រូវអនុវត្តតាមវត្ថុបំណងរបស់វា យ៉ាងមានប្រសិទ្ធិភាព ស្របតាមន័យបច្ចេកទេសនៃពាក្យ នីតិរដ្ឋ យើងសូមទាញភ្ជាប់មកប្រៀបធៀបនឹងរបបគ្រប់គ្រងរដ្ឋក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ថាតើ ប្រទេសកម្ពុជាយើងសព្វថ្ងៃនេះ មាននីតិរដ្ឋហើយ ឬនៅ? ត្រង់ចំណុចនេះ មុននឹងយល់ច្បាស់ថាប្រទេសកម្ពុជាយើងសព្វថ្ងៃនេះ មាននីតិរដ្ឋហើយ ឬនៅនោះ ហេតុផលខាងក្រោមនេះ ជាចម្លើយឆ្លើយប្រាប់ថា មាន ឬអត់?
យើងសង្កេតឃើញថាច្បាប់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា មិនទាន់មានអំណាចឥទ្ធិពលគ្រប់គា្រន់ចំពោះមនុស្សគ្រប់គ្នានៅឡើយទេ ជាពិសេសមនុស្សមួយចំនួន ជាសមាជិករាជរដ្ឋាភិបាល ពុំមានរងឥទ្ធិពលពីច្បាប់ នៅពេលគេប្រព្រឹត្តខុស។
៤-តើធ្វើយ៉ាងណាអោយប្រទេសមួយក្លាយជានីតិរដ្ឋ
ដើម្បីអោយប្រទេសកម្ពុជាមាននីតិរដ្ឋ គឺត្រូវតែអនុវត្តច្បាប់អោយមានប្រសិទ្ធិភាព គឺត្រូវរៀបចំប្រព័ន្ធតុល្យភាពអំណាចរវាងអ្នកគ្រប់គ្រងប្រទេស ជាមួយនឹងប្រជាពលរដ្ឋ ហើយជាប្រព័ន្ធមួយដែលធានាអំណាចទាំងបី (អំណាចនីតិបញ្ញតិ អំណាចនីតិប្រតិបត្តិ និងអំណាចនីតិវិន្និច្ឆ័យ) ឲ្យស្មើគ្នា ដាច់ពីគ្នា មិនមានស្ថាប័នណាមួយអាចលូកដៃ ឬរំលោភគ្នាបាន មានន័យថាស្ថាប័ននីមួយៗអាចត្រួតពិនិត្យតាមដានគ្នាទៅវិញទៅមក ឬហៅថា ប្រព័ន្ធ Check and Balance។ សេរីភាពក្នុងការបញ្ចេញមតិ និងការគោរពសិទ្ធិមនុស្សក៏ជាកត្តាមួយយ៉ាងសំខាន់ផងដែរ សំរាប់ប្រទេសដែលប្រកាន់យករបបលទ្ធិប្រជាធិប្យតេយ្យ សេរីពហុបក្ស។
ការដឹកនាំរដ្ឋមួយដោយអំណាចប្រមូលផ្តុំ ទៅលើកណ្តាប់ដៃបុគ្គលម្នាក់ ឬបុគ្គលមួយក្តាប់ ដើម្បីដាក់ចេញវិធានការកំហិតអោយមានការអនុវត្តន៍ច្បាប់អោយមានប្រសិទ្ធិភាព ចំពោះការដឹកនាំបែបនេះ គឺអ្នកដឹកនាំ មានអំណាចផ្តាច់ការ អំណាចប្រមូលផ្តុំ ក្តាប់ក្នុងកណ្តាប់ដៃ អង្គុយនៅពីលើច្បាប់ ហើយច្បាប់ចំពោះបុគ្គលប្រមូលផ្តុំអំណាច គ្មានប្រសិទិ្ធភាពអ្វីទាំងអស់ វាស៊ីសងទៅលើឆន្ទៈរបស់គាត់ បើគាត់យកច្បាប់មកអនុវត្ត គេហៅគាត់ថា ជាមេដឹកនាំដែលមានឆន្ទៈ ច្បាប់ចំពោះបុគ្គលមេដឹកនាំរបៀបនេះ មានតម្លៃត្រឹមតែ ជាសីលធម៌ គាត់គោរព ឬ មិនគោរព វាអាស្រ័យលើ ឆន្ទៈរបស់គាត់ ហើយគ្មានទណ្ឌកម្មអ្វីអាចដាក់ទៅលើគាត់ឡើយ។ អ្នកច្បាប់ស្ថិតក្រោមអំណាចរបស់បុគ្គលម្នាក់ ឬបុគ្គលមួយក្តាប់ ដូច្នេះ ច្បាប់មិនអាចធ្វើអ្វីទៅលើបុគ្គលនោះបានទេ ពីព្រោះគាត់ប្រមូលផ្តុំអំណាចទាំងអស់ អំណាចទាំងអស់ជារបស់រដ្ឋ ស្ថិតនៅក្នុងកណ្តាប់ដៃរបស់គាត់ ឬក្រុមបក្ខពួករបស់គាត់ អំណាចរបស់គាត់ពេញដៃ ដោយសាគាត់អាចជ្រើសរើសបង្កើតកងក្រុមអង្សរក្សដើម្បីការពារខ្លួនឯងបាន និងអាចចាត់តាំង ប៉ូលីស ទាហាន យោធាបាន។ ច្បាប់ចំពោះបុគ្គលមេដឹកនាំប្រភេទនេះ វាប្រៀបបានដូចជា អំបោះមួយសរសៃយកទៅចងជើងដំរីអញ្ជឹង។ សព្វថ្ងៃប្រទេសកម្ពុជារបស់យើងកំពុងដឹកនាំក្នុងទម្រង់បែបហ្នឹង គឺដឹកនាំប្រមូលផ្តុំអំណាចទៅលើបុគ្គលហើយការដឹកនាំតាមទម្រង់បែបរបៀបនេះ មិនមានប្រសិទ្ធិភាពចំពោះស្រុកខ្មែរសោះឡើយ មន្ត្រីរាជការមួយចំនួនធ្វើអ្វីៗក្បត់ឆន្ទៈខ្លួនឯង ក្បត់ឆន្ទៈរាស្ត្របញ្ហាកើតឡើងសព្វបែបយ៉ាង ដូចជា អំពើពុករលួយគ្រប់ស្ថាប័ន រួមទាំងស្ថាប័នអប់រំ ដែលជាកន្លែងផ្តល់នូវពុទ្ធិ បណ្តុះចំណេះដឹង និងផ្តល់ជាភាពជាគំរូ ជាធនធានមនុស្សក្នុងសង្គម ជាកោសិការក្នុងសង្គម និងប្រជាពលរដ្ឋ។ តុលាការមិនឯករាជ្យ អ្នកមានលុយ មានអំណាច អ្នកធំ ឬមន្រ្តីរាជរដ្ឋាភិបាលតែងតែឈ្នះក្តី នឹងប្រជាពលរដ្ឋសាមញ្ញ អំពើអយុត្តិធម៌ តែងកើតឡើងមានចំពោះជនប្រុសស្រីក្រីក្រ ទន់ខ្សោយជាញឹកញាប់ ដោះស្រាយមិនចេញ ដូចជាការរំលោភបំពានយកដីធ្លីរបស់ប្រជាពលរដ្ឋស្ទើរគ្រប់ទីកន្លែង ការកាប់បំផ្លាញព្រៃឈើ ការហូរចូលជនអន្តោប្រវេសន៍ខុសច្បាប់រាល់ថ្ងៃ ពាសពេញផ្ទៃប្រទេស អ្នកប្រើប្រាស និងជួញដូរគ្រឿងញៀនចាប់មិនចេះអស់ ក្មេងពាលក្មេងទំនើងកាប់ចាក់ផឹកស៊ីបង្ហោះម៉ូតូ អាហារបន្លែផ្លែឈើនាំចូលមកពីប្រទេសជិតខាងគ្មានការត្រួតពិនិត្យ មន្ត្រីតាមច្រកព្រំដែនស៊ីសំណូកសូកប៉ាន់អោយគេនាំចូលនូវឥវ៉ាន់ខូចគុណភាព និងមានជាតិគីមី កត្តាមួយចំនួននេះហើយ ដែលជាហេតុនាំអោយកើតមានភាពអចលាចល អសន្តិសុខ និងឈានទៅដល់ការបាត់បង់ប្រទេសក៏អាចថាបាន នៅពេលអនាគតខាងមុខ ភាពអនាធិបតេយ្យ អសីលធម៌សង្គម ជាដើម។ យើងទាំងអស់គ្នាសាកស្រម៉ៃសញ្ជឹងគិតសាកមើលថា បើយើងឃើញមាន់មួយក្បាល វាកំពុងពងលើស្រូវដែលយើងកំពុងហាល តើយើងសង្ឃឹមច្បាស់ទេថា មាន់ហ្នឹងវាមិនស៊ីស្រូវនោះ ភាគរយតិចណាស់ច្បាស់ថា វាមិនស៊ីស្រូវ វាស្ថិតនៅលើឆន្ទៈមាន់។ តួយ៉ាងវាដូចជា ប្រព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋដែលប្រមូលផ្តុំអំណាច ហើយពឹងផ្អែកទៅលើឆន្ទៈរបស់មេដឹកនាំ គេចង់ស៊ីស្រូវ គេស៊ី គេមិនចង់ស៊ីស្រូវ គេមិនស៊ី មកដល់ចំណុចហ្នឹង យើងអាចវាយតម្លៃថា ការដឹកនាំរដ្ឋមួយដោយអំណាចប្រមូលផ្តុំ ទៅលើកណ្តាប់ដៃបុគ្គលមួយក្តាប់ រួចហើយដាក់ចេញវិធានការណ៍ជាកំហិតអោយមានការអនុវត្តន៍ច្បាប់ គឺមិនមានប្រសិទ្ធិភាពគ្រប់គ្រាន់ទេ ហើយក៏មិនមែនជាជំរើសល្អដែរ។
V-ចំណាត់ថ្នាក់នីតិរដ្ឋនៅកម្ពុជា
នីតិរដ្ឋនៅកម្ពុជាមានចំណាត់ថ្នាក់លើប្រទេស វេណេស៊ុយអេឡា តែប៉ុណ្ណោះក្នុងចំណោម១១៣ប្រទេសលើពិភពលោក។ នេះបើតាមសន្ទស្សន៍ស្តីពីនីតិរដ្ឋ (Rule of Law Index) របស់គម្រោងយុត្តិធម៌ពិភពលោក (World Justice Project) សម្រាប់ឆ្នាំ២០១៧-២០១៨ ។
សន្ទស្សន៍ស្តីពីនីតិរដ្ឋ (Rule of Law Index) របស់គម្រោងយុត្តិធម៌ពិភពលោក (WJP) ប្រចាំឆ្នាំ២០១៧-២០១៨ បានសិក្សាលើប្រទេសចំនួន១១៣លើពិភពលោក។ ការសិក្សាផ្តោតលើចំណុចសំខាន់ចំនួន៨ ដែលរួមមាន៖
-អំណាចរដ្ឋាភិបាល
-អវត្តមាននៃអំពើពុករលួយ
-រដ្ឋាភិបាលបើកចំហរ
-សិទ្ធិជាមូលដ្ឋាន
-សណ្តាប់ធ្នាប់និងសន្តិសុខ
-ការអនុវត្តបទបញ្ញត្តិ
-យុត្តិធម៌ស៊ីវិល
-យុត្តិធម៌ព្រហ្មទណ្ឌ។
សន្ទស្សន៍ស្តីពីនីតិរដ្ឋរបស់ WJP បង្ហាញថា ដាណឺម៉ាកមានពិន្ទុល្អជាងគេ បន្ទាប់មកមាន ន័រវេស ហ្វាំងឡង់ ស៊ុយអែត ហូឡង់ អាល្លឺម៉ង់ នូវែលសេឡង់ អូទ្រីស កាណាដា និងអូស្ត្រាលី។ សិង្ហបុរី ស្ថិតនៅលេខ១៣ សហរដ្ឋអាមេរិកស្ថិតនៅលេខ១៩។
កម្ពុជាស្ថិតនៅចំណាត់ថ្នាក់លេខ១១២ ដោយឈរពីលើ វេណេស៊ុយអេឡា តែមួយប៉ុណ្ណោះ។ ខណៈអ៊ូហ្គង់ដា ប៉ាគីស្ថាន បូលីវី អេក្យូពី ស៊ីមបាវ៉េ កាមេរូន អេហ្ស៊ីប និងអាហ្វហ្គានីស្ថាន បែរជាត្រូវបាន WJP វាយតម្លៃឃើញថា មានចំណាត់ថ្នាក់គ្រាន់បើជាងកម្ពុជា។
VI-សេចក្តីសន្នីដ្ឋាន
បើយើងក្រលេកមើលប្រទេសកម្ពុជាតាំងពីបុរាណកាលមក ឃើញថាប្រទេសដ៏កម្សត់មួយនេះរងនូវសង្គ្រាមរាំរៃបែកបាក់ហិនហោចខ្លោចផ្សា សត្រូវជិតខាងប៉ុនប៉ងយាយីស្ទើរគ្រប់ពេលវេលាគ្មានពេលស្រាកស្រាន ប្រទេសធ្លាប់ធំល្វឹងល្វើយគ្របដណ្តប់ដល់ទឹកដីប្រទេសឡាវ ថៃ និងវៀតណាម ក្រោយមកទឹកដីរីករិលរួញរួមរឹតស្ទើរតែអស់។ សម័យឆ្នាំ១៩៧៥-១៩៧៩ របបប៉ុលពតប្រល័យពូជសាសន៍ បានសម្លាប់ប្រជាជនខ្មែរ បីលាននាក់ស្ទើរតែដាច់ពូជទៅហើយ។ បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមសម្លាប់រង្គាលនេះ នៅឆ្នាំ១៩៩៣ យើងឃើញថា កម្ពុជាចាប់ផ្តើមបើកមុខមាត់ថ្មីលើទឹកដីចាស់ ដោយរៀបចំបោះឆ្នោតសកល ដើម្បីជ្រើរើសតំណាងរាស្ត្រ និងនាយករដ្ឋមន្ត្រី ក្នុងការដឹកនាំនាវាកម្ពុជាឆ្ពោះទៅរករបបលទ្ធិប្រជាធិប្បតេយ្យ សេរីពហុបក្ស និងសេដ្ឋកិច្ចទីផ្សារសេរី។ កម្ពុជាខិតខំរៀបចំប្រព័ន្ធច្បាប់ បើកចំហរជើងមេឃអោយអង្គការ អង្គការសិទ្ធមនុស្ស សង្គមស៊ីវិល ស្ថាប័នផ្សព្វផ្សាយឯករាជ ចូលសហការ ដើម្បីអោយប្រទេសមួយនេះឈានទៅរក នីតិរដ្ឋ។ ជាអកុសល្យ ពន្លកនីតិរដ្ឋ កំពុងតែពន្លង មិនទាន់រឹងមាំស្រួលបួលផង ត្រូវបានវាយោនយោបាយនៅកម្ពុជានាឆ្នាំ២០១៧-២០១៨នេះ បក់បោកបាក់បែកខ្ទិចខ្ទីបាត់ទៅហើយ ដោយហេតុថា នៅឆ្នាំ២០១៧-២០១៨នេះ សង្គមស៊ីវិល អង្គការសិទ្ធិមនុស្ស អ្នកសារព័រមានបរទេស ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបិតចោល ដេញចេញ និងតុលាការមិនឯករាជ ចាប់ដាក់គុគច្រវ៉ាក់ រួមទាំងអ្នកនយោបាយគណបក្សប្រឆាំងផង។ ទង្វើជាច្រើនទាំងនេះហើយដែលធ្វើអោយកម្ពុជានៅឆ្នាំ ២០១៨ នេះ នីតិរដ្ឋ ធ្លាក់ដល់ចំណាត់ថ្នាក់លេខ ១១២ ក្នុងចំណោម១១៣ប្រទេស៕
VII-ឯកសារយោង
១-សៀវភៅ នីតិរដ្ឋបាល របស់សកលវិទ្យាល័យបៀលប្រាយ
២-គេហទំព័រ https://km.wikipedia.org/wiki/នីតិរដ្ឋ
៣-គេហទំព័រថ្មីៗ https://thmeythmey.com/?page=detail&id=61449
៤-សន្ទស្សន៍ស្តីពីនីតិរដ្ឋរបស់ WJP (World Justice Project) សម្រាប់ឆ្នាំ២០១៧-២០១៨
